تأمّلی در سرلوح قرآن‌های تذهیب شده عصر تیموری و قاجار(مطالعه تطبیقی سرلوح‌های قرآنی موجود در موزه آستانه مقدسه قم و کتابخانه مرکزی تبریز)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه هنراسلامی تبریز، شهر تبریز

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد هنراسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، شهر تبریز(نویسنده مسئول)

3 دانشیار و عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، شهر تبریز

چکیده

هنر تذهیب یکی از هنرهای تزئینیـکاربردی است که زیرمجموعه­ هنر کتاب­آرایی محسوب می­شود. قرآن­آرایی از جمله بسترهای مناسب برای تجلی این هنر است که از اوایل قرون اسلامی با یکدیگر اجین شده­اند. هنر تذهیب را می­توان در کابردهای مختلف قرآن­آرایی از جمله تزئینات صفحات افتتاح، صفحات آغازین جزء­ها و غیره در قالب­های شمسه یا سرلوح مشاهده نمود. در طول زمان، تزئینات سرلوح بیشتر مورد استفاده هنرمندان قرار گرفته و از دوره­ تیموری و قاجار نمونه­های قابل تأملی برجای مانده است. نمونه­های تیموری نگهداری شده در موزه­ آستانه مقدس قم و نمونه­های قاجاری ذخیره شده در کتابخانه مرکزی تبریز از ذخایر ارزشمند ملّی در زمینه­ نسخ قرآنی مذهِّب هستند که تاکنون بررسی شده‏اند. این پژوهش ضمن شناسایی و معرفی سرلوح ­قرآن­های مذکور خصوصیت­های بصری سرلوح قرآن­ها را با تأکید بر نقوش تزئینی و کیفیت بصری نهفته در این نسخ بررسی می‏کند. تحقیق حاضر به دو سؤال اساسی پاسخ می­دهد: سرلوح­های منتخب قرآن­های عصر تیموری موزه آستانه قم و قرآن­های مذهِّب قاجار کتابخانه مرکزی تبریز از چه ویژگی ­بصری ـ تزئینی برخوردارند؟ نقاط اشتراک و افتراق در سرلوح قرآن­های تیموری و قاجار موزه­ آستانه قم و کتابخانه مرکزی تبریز چیستند؟ این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی آثار مورد نظر را با روش تطبیقی  ارزیابی کرده است. جمع­آوری منابع  به صورت کتابخانه­ای و گردآوری نمونه­ها با روش میدانی انجام شده است. برآیند تحقیق نشان­داد، سرلوح قرآن­های تیموری از نظر تناسب صفحات و نقوش تزئینی از ویژگی منسجم و استحکام بصری در فرم و نقش برخوردار بوده­اند، اما ترکیب نقوش سرلوح­های قاجار، ساختاری نسبتاً پراکنده­ دارد. استفاده از نقوش اسلیمی، ختایی و رنگ طلا و لاجورد با نسبت­های متغیر در هر دو آثار دیده شده است. نظام حاکم در تناسب صفحه­آرایی‏های آثار دو دوره، مبنی بر تناسبات طلایی و مستطیل ایستا بوده و بر اساس ترکیب­بندی سه­کتیبه­ای و پنج کتیبه­ای استوار است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Contemplation on the Illuminated Qur’anic Rubrics of the Timurid and Qajar Era (A comparative study of the Qur'anic Rubrics of the samples from the Sacred Threshold of Qom and the Central Library of Tabriz)

نویسندگان [English]

  • farnoosh shamili 1
  • fatemeh ghafoorifar 2
  • mehdi mohammdzadeh 3
1 Assistant Professor and Faculty Member of the Islamic Art. University of Tabriz
2 Graduate Student of Islamic Art-Painting, University of Islamic Azad University of Tabriz /09144198110-fghafuorifar@gmail.com (Corresponding Author)
3 Associate Professor and Faculty Member of Islamic Art. University of Tabriz
چکیده [English]

Illumination is one of the most decorative-applied arts that are considered as a subset of art books. Quran-designing is one of the suitable ways for the manifestation of this art that has been developed since the early Islamic Ages. Illumination can be seen in various applications of the Qur'an, including the decoration of the opening pages, the opening pages of the components and etc. in the form of Shamseh(roundel) or rubrics. Rubric decorations were used by artists during Timurid and Qajar periods. There are reasonable examples from that era. Timurid examples preserved at the Sacred Threshold of Qom and the Qajar examples preserved at the Central Library of Tabriz are Valuable national reserves in the field of illuminated Qur’anic manuscripts which have contemplated until now. The present research answers the following two basic questions: What are the visual and decorative features of the selected rubrics of the illuminated Qu’ran’s of the Timurid and Qajar era? What are the Subscription and differentiation points of Timurid and Qajar Quran’s rubrics preserved at the Sacred Threshold of Qom and the Qajar examples preserved at the Central Library of Tabriz? This research is descriptive-analytical and works has been evaluated using comparative method. Resources have been collected by library method and samples have been collected through field method.
    The results of the research showed that the rubrics of the Qurans of the Timurid have a coherent feature and visual strength in form and role, regarding page proportions and decorative motifs, but the composition of the motifs of the Qajar rubrics has a rather diffuse structure. To use of arabesque motifs aesthetic, golden and lazuli colored has been seen in both works with variable proportions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur'anic Illuminations
  • Illuminated Quranic rubrics of the Timurid era
  • Illuminated Quranic rubrics of Qajar era
  • Structure of decorative and visual elements

مراجع

منابع و مأخذ
آرشیو موزۀ آستانه مقدسۀ قم و آرشیو کتابخانه مرکزی تبریز
براتی، بهاره و فاطمه جوادی(1393). «ساختار ترکیب‌بندی نقوش در تذهیب قرآنی عصر تیموری»، مجله ماه هنر. شماره 187: 21-12.
توسلی، وحیده و حبیب‌الله عظیمی(1394). «بررسی ویژگی‌های آرایه‌ها و تذهیب مکتب هرات در مصاحف قرآنی آستان قدس رضوی»، نشریه کتابداری و اطلاع‌رسانی، شماره3: 19-4.
دونلو، ح. (1392). طراحی شمسه بر اساس سرلوح‌های موجود در موزۀ قرآن و کتابت تبریز،کارشناسی ارشد استاد راهنما: مهدی محمدزاده. دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
سلیمان، فهمیده(1395). کلام قدسی در هنر بشری. ترجمۀ جواد قاسمی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
سمسار، محمدحسن(1385). تذهیب. دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.جلد 14: ٧٣٣-٧٢٦.
شایسته‌فر، مهناز(1388).«کتابت و تذهیب قرآن‌های تیموری در مجموعۀ داخلی و خارجی». دو فصلنامۀ علمی- پژوهشی مطالعات هنرهای اسلامی. شماره 10: 81-74.
ششبلوکی، الهام؛ علیرضا خواجه احمد عطاری و بهاره تقوی‌نژاد(1396). «الگوهای ساختاری اسلیمی‌های ابری- ماری در جلدهای دوره صفوی»، نشریه نگره. شماره59:44-43.
غفاری‌پور، ثریا(1396). «بررسی سیر تحول طلاکاری قرآن‌های موزه آستان قدس رضوی از ابتدا تا دوره قاجار». نشریه نگره. شماره42: 19-4.
غفوری فر، فاطمه(1395). طراحی و اجرای تذهیب قرآن بر اساس نمونه‌های تیموری موزۀ آستانه مقدسه قم. کارشناسی ارشد. استاد راهنما: مهدی محمدزاده. دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
فراست، شبنم. مریم لاری(1392). کتاب‌آرایی قرآن. تهران: فرهنگستان هنر
قلیچ‌خانی، حمیدرضا(1388). فرهنگ اصطلاحات و اصطلاحات خوشنویسی، و هنرهای وابسته. تهران: روزنه.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا(1392). زرافشان (فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی در شعر فارسی). تهران: فرهنگ معاصر.
کارگر، محمدرضا و مجید ساریخانی(1390).کتاب آرایی در تمدن اسلامی. تهران: نشرسمت.
کاشفی پور، نیلوفر(1388). از واحد تا احد، تهران: سرمایه.
کشمیری، مریم(1396). تذهیب در ایران. تهران: سمت
لینگز، مارتین(1377). هنر خط و تذهیب قرآن. مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: گروس.
مایل هروی، نجیب(1394). تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: سوره مهر.
مجرد تاکستانی، اردشیر(1392). شیوۀ تذهیب، تهران: سروش
یزدانجو، پریسا(1388). تذهیب. دانشنامه جهان اسلام(ج٦). ٨٠١-٧٩٦ .
Ghyka, Matila, (1977).The geometry of art and life, Dover Publications. New york

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار