پروبلماتیک زن‌بودگی؛ نمایش جنسیت و برساخت کلیشه‌های اخلاقی زنانه در سینمای ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه اصفهان

2 استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان

چکیده

علی‌رغم تغییر در وضعیت زنان در نظام بازنماییفیلم‌های سینمای ایران که از آن باعنوان «کمرنگ شدن ایدئولوژی جنسیتی» یاد می‌شود؛ کماکان موقعیتزنان در سینمای ایران پرمناقشه و چالش ‌برانگیز بوده و زنانکماکانقشری مسئله‌مند هستند. در این مقاله با طرح چنین ادعایی، تلاش شده است تا با تحلیل دو فیلم «دربارة الی» و «جدایی نادر از سیمین» با استفاده از روش نشانه‌شناسی و تکنیک تحلیل همنشینی و جانشینی فردینان دوسوسور به این سوال پاسخ دهیم که مسئله‌مندی زن در دهة کنونی در سینمای ایران از چه جهتی است و فرودستی زنان از خلال چه سازوکاری شکل می‌گیرد. نتایج و تحلیل این متون نشان می‏دهد که علی‌رغم اشتغال‌، استقلال فردی، موقعیت تحصیلی و منزلتی مناسب، پروبلماتیک زن‌بودگی نخست با «نمایشِ مناسک‌گونه جنسیت» به‌صورت فرودستانه قابل طرح است. علاوه‌بر این، نتایج این مطالعه حاکی از آن است که سازوکار فرودست‌سازی زنان مرموزتر، خطرناک‌تر و پنهانی‌تر شده است، به گونه‌ای ‌که زن مدرن بازنمایی شده با انگ‏های اخلاقی مانند خیانت‌کاری، بی‌وفایی، عدم تعهد، پنهان‌کاری، دروغ‌گویی و خودخواهی شخصیت‌پردازی شده و هویت می‌یابد. افزون بر این، شخصیت‌پردازی مذکور و نظام بازنمایی دهه کنونی، تزلزل و فروپاشی نهاد خانواده را با فردگرایی خودمحورانة زنان همنشین ساخته و سویة‌‌ ویران‌گر سوژة زن مدرن جامعة ‌‌ایرانی را مرتب و مؤکد گوشزد می‏کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Problematic of Femininity: Representation of Gender and Construction of Female Moral Stereotypes in the Cinema of Iran

نویسندگان [English]

  • Arash Hasanpour 1
  • Behjat Yazdkhasti 2
1 , PhD Student of Sociology, Faculty of Literature and Humanities, Department of Social Science, Esfahan University, (Corresponding author).
2 Associate prof. of sociology, Department of Social Science, Faculty of Literature and Humanities, Esfahan University.
چکیده [English]

Despite changes in situation of women in the representation system of Iranian movies referred to as “gender ideology blurring”, women's position in the cinema of Iran is still controversial and women are still a problematic stratum in the society. Proposing such a claim, the researchers in this study made an attempt to analyze two movies, i.e. “About Elly” and “Nader and Simin, A Separation”. Using semiotics and Ferdinand de Saussure analysis techniques of paradigmatic and Syntagmatic, it has been tried to find out how women problematicity is in the recent decade in the cinema of Iran and through what mechanisms subordination of women is formed in the society.  The results of the study revealed that in spite of employment, personal autonomy and appropriate academic and social position, the problematic of femininity could initially be raised by “gender ritual-like representation” subordinately. Moreover, the findings of the study indicated that the subordination mechanisms of women were rendered more mysterious, dangerous and secretive so that the modern represented woman has been characterized and found an identity with moral stigma including treachery, infidelity, lack of commitment, secrecy, lying and selfishness. In addition, the characterization and representation system of the recent decade associated family instability and breakdown with self-centered individualism of women and noted the destructive side of the subject, namely the modern woman of the Iranian society repeatedly and emphatically. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Representation
  • problematic of femininity
  • representation of women subordination
  • moral stereotypes
  • self-centered individualism
منابع و مأخذ
 
ابوعلی، مسیحا(1390). «سیمای زنی در میان جمع، نگاهی فمینیستی روانکاوانه به جدایی نادر از سیمین»، روزنامه روزگار، سال پنجم، شماره1490، اردیبهشت90.
اسلامی، مازیار(1390). «خانواده مقدس یا چگونه جدایی سیمین از نادر، جدایی نادر از سیمین نام گرفت؟» پرونده یک جدایی، سایت تز یازدهم .www.thesis11.com/Files/Special/File-31
استریناتی، دومینیک(١٣84). نظریه‌های فرهنگ عامه، ترجمه: ثریا پاک‌نظر، تهران: انتشارات گام نو.
اعزازی، شهلا(1380). تحلیل ساختاری جنسیت، نگرش بر تحلیل جنسیتی در ایران، گردآوری و تنظیم: نسرین جزیی؛ تهران: دانشگاه شهید بهشتی، صص 83-36.
اعزازی، شهلا(1380). «بازتاب چشم‌داشت‌های اجتماعی در تلویزیون»، پژوهش زنان، دوره 1، شماره 1، صص 131- 101.
آزادارمکی، تقی وخالق‌پناه، کمال(1389). «خوانش مضاعف: روش‌شناسی بنیامینی- دلوزی در تحلیل فیلم، همراه با تحلیل فیلم دربارۀ الی»، مجله جامعه‌شناسیهنروادبیات، سال دوم، شماره‌ دوم، پاییز و زمستان 89.
آقابابایی، احسان. صمیم، رضا و قاسمی، وحید(1387). «بررسی پایگاه اجتماعی زن و مرد در فیلم‌های دهه هفتاد سینمای ایران»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 35، صص134- 125.
بارکر، کریس (1391) مطالعات فرهنگی: نظریه و عملکرد، ترجمه: مهدی فرجی و نفیسه حمیدی، نشر: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
بادی، نزهت(1384). «تصویر زنان در قاب سینما»، ماهنامه پیام زن، سال چهاردهم، شماره 2، شماره پیاپی 158، اردیبهشت84.
بوردیو، پی‌یر(1388). درسی دربارة درس، ترجمه: ناصر فکوهی، نشر نی، چاپ اول، تهران.
بهار، مهری و حاجی‌محمدی، علی(1389). «تصویر زنان در آگهی تلویزیونی ایران»، تحقیقات زنان، زن در حقوق و توسعه، سال چهارم، شماره اول.
بهرامی، عسکر(1377). «خاستگاه شخصیت زن در ملودرام ایرانی»، فصلنامه فارابی، دوره هشتم، شماره سوم، مسلسل 31، زمستان77.
ثمینی، نغمه و اسلامی، مجید(1390). «گزارش یک طلاق از پیش تعیین شده»، مجله همشهری، شماره76، خردادماه.
ثمینى، نغمه(1378). بررسی نقش زن در سینمای دفاع مقدس، مجموعه مقالات همایش زن و سینما.
جعفری، مهشید(1375). «زن و اخلاق در سینما»، مجله نقد سینما، شماره 10، زمستان75.
جمع‌دار، الهام(1373). تحلیل سینمای زن در سینمای پس از انقلاب، پایان‌نامه‌ کارشناسی جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
جوادی‌یگانه، محمدرضا و هاشمی، سیدضیاء ( 1387) «نگاهی جدید به مناقشه فردگرایی و جمع‌گرایی در جامعه‌شناسی»، نامهء‌ علوم‌ اجتماعی، دوره شانزدهم. شماره 33. بهار. صص 161-133.
چندلر، دانیل(1386). مبانینشانه‌شناسی، مترجم: مهدی پارسا، تهران: سورة مهر.
 
حسینی، مجید(1392). تن دال، تحول فرهنگ سیاسی در سینمای پرمخاطب ایران (1390-1357)، تهران: انتشارات رخداد نو.
حقیقی‌نسب، منیژه و هدایتی، شهره(1384). «بررسی تصویرسازی نقش جنسیت در آگهی‌های بازرگانی سیمای جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه مطالعات زنان، سال سوم، شماره 7، صص 50- 33.
خوشخو، آرش(1380). «نگاهی به ده فیلم زن‌محور و مضامین مشترک آنها»، مجله نقد سینما، شماره 24، خرداد.
داوری اردکانی، نگار و آقاابراهیمی، هاجر (1392) «گفتمان‌های مسلط جامعه ایرانی در سینمای اصغر فرهادی»، فصلنامه جامعه، فرهنگ و رسانه، دوره 2، شماره 8، صص: 66-53.
دشت‌بانی، زهرا(1392) بازآفرینی زنان قشر متوسّط و نقش اجتماعی آنان در آثار سینمایی اصغر فرهادی، پایان‌نامه مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
دورکیم، امیل(1387). تقسیم‌کار، ترجمه: باقر پرهام، تهران: نشر مرکز.
دورکیم، امیل(1378). خودکشی، مترجم: نادر سالارزاده، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
راودراد، اعظم و تقی‌زادگان، معصومه(1391).«سپیده یا الی؛ خوانش انتقادی فیلم دربارة‌‌ الی»، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال نهم، شماره 31.
راودراد، اعظم(1380).«تغییرات نقش زن در جامعه و تلویزیون»، فصلنامة پژوهشزنان، شماره 1، صص 156-133.
راودراد، اعظم و صدیقی خویدکی، ملکه(1385).«تصویر زن در آثار سینمایی رخشان بنی‌اعتماد»، فصلنامهانجمنایرانیمطالعاتفرهنگیوارتباطات، پاییز، شماره6 .
راودراد، اعظم(1379).«جامعه‌شناسی و سینما: تحلیل جامعه‌شناختی فیلم‌های قرمز و دو زن»، مجله فارابی، شماره 36، بهار.
راودراد، اعظم(1381). سینمای سیاسی ایران و زنان کارگردان، مجموعه مقالات همایش مشارکت سیاسی زنان در کشورهای اسلامی.
رحمت‌آبادی، الهام(1387).«از اندرونی تا عرصه‌ عمومی»، فصلنامه جستارهای شهرسازی، شماره 24 و 25، بهار و تابستان.
رضایی، محمد و افشار، سمیه(1389). «بازنمایی جنسیتی سریال‌های تلویزیونی»، فصلنامه زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان) دوره‌‌1، شماره 4، تابستان، صص 75-94.
رضایی، محمد و کاظمی، عباس(1387). «سیاست جنسیت در تلویزیون»، فصلنامه پژوهشزنان، دوره6، شماره3، صص 113 – 85.
رضایی، محمد و کاظمی، عباس(1387). «بازنمایی اقلیت‌های قومی در سریال‌های تلویزیون»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، سال اول شماره 4، زمستان.
زمانی، فریبا(1388). «تفاوت تبعیض جنسی و جنسیتی و تأثیر آن در تحولات اجتماعی»، فصلنامه فرهنگ، ویژه زنان، سال 22، شماره دوم پیاپی، تابستان.
زندی، مسعود(1382). سینما و تغییرات فرهنگی در ایران بعد از خرداد 1376، شکل‌گیری سینمای زن و تغییر مضامین آن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد ارتباطات، دانشکدهء علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم(1383). «زنان و باز تعریف هویت اجتماعی»، مجله انجمن جامعه‌شناسی ایران، دوره پنجم، شماره 2، صص160-133.
 
سلطانی گردفرامرزی، مهدی(1386). «نمایش جنسیت»، فصلنامه پژوهش زنان، شماره پیاپی 14.
سلطانی گردفرامرزی، مهدی(1383). «تحلیل جامعه‌شناسانه مناسبات جنسیتی در سینمای ایران»، پژوهش زنان، دوره 2، شماره 3.
سلطانی گردفرامرزی، مهدی(1383). «زنان در سینمای ایران»، مجله هنرهای زیبا، شماره 18، تابستان.
شاه‌نوشی، مجتبی و تاکی، علی(1390). «تحلیل محتوای سه‌گانه مهرجویی پیرامون نقش زن در خانواده»، فصلنامه علمی ترویجی جامعه، فرهنگ و رسانه، سال اول، شماره اول، زمستان.
شجاعی، زهرا(1390).«تحلیل اجتماعی از وضعیت زنان ایران»، از مجموعه گزارش وضعیت اجتماعی زنان (1390-1380)، http://rahman.org.ir/index.php/2013-08-07-07-31-18.
صادقی فسایی، سهیلا و کریمی، شیوا(1384). «بررسی کلیشه‌های جنسیتی سریال‌های تلویزیونی ایران»، فصلنامه پژوهش زنان، شماره 13، صص 90- 59.
صافاریان، روبرت(1394). «مهاجرت زنان و نوستالژی مردان»، دوماهنامه اندیشه پویا، شماره 26، تیر و مرداد.
صدر، حمیدرضا (1388) «کاش به این سفر نمی‌آمدی»، یادداشت در مجله فیلم، اسفندماه، شماره 391.
صدر، حمیدرضا(1381). تاریخسیاسیسینمایایران، تهران: نشر نی.
ضیمران، محمد(1382). درآمدی بر نشانه‌شناسی هنر، تهران: نشر قصه.
طالبی‌نژاد، احمد(1377). در حضور سینما، تاریخ تحلیلی سینمای پس از انقلاب، تهران: انتشارات بنیاد سینمایی فارابی.
عبدالخانی، لنا و نصرآبادی، محمد(1390). «بازنمایی نقش زنان در سینما (سیاست‌گذاری فرهنگی در سینمای قبل و پس از انقلاب اسلامی)»، فصلنامه علمی پژوهشی زن و فرهنگ، سال سوم، شماره دهم، زمستان 87- 96.
عشقی، بهزاد(1375). «سه چهره از زن در سینمای ایران»، مجله نقد سینما، شماره نهم.
عموزاده، محمد و اسفندیاری، نسیم(1391). «بازنمون هویت اجتماعی در رسانه، بررسی روند تغییرات هویت اجتماعی زنان در سینمای پس از انقلاب»، فصلنامه زن در فرهنگ و هنر، دوره 4، شماره 3، پاییز، صص 138 – 119.
علیخواه، فردین، باباتبار، احسان و نباتی، امین(1393) «زن به مثابة سوژه‌‌ شناسا، تحلیلی از سینمای اصغر فرهادی»، پژوهشنامة زنان، پژوهشگاه علوم انسانیومطالعاتفرهنگی، سال پنجم، شمارة دوم، پاییز و زمستان.
غلامرضا کاشی، محمدجواد و هلالی ستوده، مینا (1392) «واکاوی گفتمان نظارت بر تن زنانه در ایران پس از انقلاب اسلامی»، فصلنامة مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال نهم، شماره 32، پاییز.
کاظمی، عباس(1389). «ماشین، فردگرایی و خانواده‌محوری»، ماهنامه منظر، شماره هشتم.
کاظمی، عباس و جوادی‌ یگانه، محمدرضا(1385) «معرفی پژوهش، تحلیل محتوای فیلم‌های سینمای پس از انقلاب اسلامی دربارة نگرش نسبت به زنان»، کتاب زنان، سال هشتم، شماره 32.
کریمی، ایرج(1387). «افق‌های تازه»، یادداشت در مجله فیلم، اسفندماه، شماره 391.
کوثری، مسعود و رجب‌زاده، احمد(1381) «آنومی سیاسی در اندیشه دورکیم»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره نوزدهم، شماره اول، زمستان (پیاپی 37)، صص 45- 31.
کیویستو، پیتر(1386)، اندیشه‌های بنیادی در جامعه‌شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
گالاگر، مارگارت(1380). زن و صنایع فرهنگی، صنایع فرهنگی مانعی بر سر راه آینده فرهنگ، ترجمه: مهرداد وحدتی؛ تهران: مؤسسه پژوهشی نگاه معاصر، صص 168-133.
 
گولومبوگ، سوزان و فیوویش، رابین(1382). رشد جنسیت، ترجمه: مهرناز شهرآرای، چاپ دوم، نشر ققنوس.
گیتی، حسین(1381). «زن در سینمای قبل انقلاب»، نشریه نقد سینما، شماره 36.
گیدنز، آنتونی(1386). جامعه‌شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، چاپ سیزدهم، تهران: نشر نی.
لاجوردی، هاله(1388). «اخلاق در فرهنگ ایرانیان با اتکاء به نظریه‌پردازان انتقادی زندگی روزمره و سینمای ایران»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. شماره6، پاییز
لاجوردی، هاله(1384). «فکت، دهشت، سکوت، تأملی بر چهارشنبه سوری»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره1، شماره 4، صص 161-152.
لاهیجی، شهلا(1376). «مروری بر سیمای زن در سینمای ایران از آغاز تا امروز»، نقد سینما، شماره یازدهم، تابستان.
محمدپور، احمد، ملک‌صادقی، مریم و علیزاده، مهدی(1391). «مطالعه نشانه‌شناختی بازنمایی زن در فیلم‌های سینمایی ایران»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره1، شماره4، صص 161-152.
محمدی، جمال و کریمی، مریم(1390).«تحلیل قرائت‌های زنان از مجموعه‌های تلویزیونی»، فصلنامه‌‌ علمی پژوهشی تحقیقات فرهنگی، دوره چهارم، شماره 1، بهار، صص 77-49.
مرادی، شهناز(1380). «مرز قاطع تصویر زن در سینمای ایران»، فصلنامه فارابی، شماره 42 و 43، پاییز و زمستان.
مسافر، سوفیا(1392). «گذشته و مروری بر شخصیت‌های زن در سینمای اصغر فرهادی»، فصلنامه فیلم‌خانه، شماره 6، پاییز.
معیدفر، سعید و صبوری، حبیب(1389). «بررسی میزان فردگرایی فرزندان در خانواده»، پژوهش‌نامه علوماجتماعی، سال چهارم، شماره چهارم، زمستان.
مکی، شادی(1379). تحلیل محتوای فیلم‌های از کرخه تا راین و آژانس شیشه‌ای، رساله کارشناسی ارشد، رشته علوم ارتباطات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
مهدی‌زاده، محمد و اسماعیلی، معصومه(1391). «نشانه‌شناختی تصویر زن در سینمای ابراهیم حاتمی‌کیا»، فصلنامه زندرفرهنگوهنر، دوره 4، شماره1، بهار 185- 105.
مهدی‌زاده محمد و زندی، عبدالرضا(1392).«بازنمایی ارزش‌های اجتماعی زن در سینمای بعد از انقلاب: مقایسه دو دوره‌‌ اصلاح‌طلبی و اصول‌گرایی»، مجله جهانیرسانه، نسخه فارسی دوره 8، شماره 1، شماره پیاپی 51.
میرزایی، حسین(1384). بررسیجامعه‌شناختیفردگراییدرایران، پایان‌نامه دکتری جامعه‌شناسی، دانشگاه تهران.
میرفخرایی، تژا و فتحی، اسماعیل(1390). «تصویر زن در سینمای نخبه‌گرا و عامه‌پسند دهه هفتاد سینمای ایران»، فصلنامه فرهنگ ارتباطات، سال اول، شماره اول، بهار.
همتی، هلن(1379). بازنمایی مشاغل زنان در سینمای ایران، پایان‌نامه‌‌ کارشناسی ارشد، پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی.
نازک‌کار، ژینوس(1394). نقش زن در ادبیات سینمای ایران؛ از آغاز تا سال 1384، چاپ اول، تهران: نشر قطره.
ناظرفصیحی، آزاده، کاظمی، عباس(1386). «بازنمایی زنان در یک آگهی تجاری»، فصلنامه پژوهش زنان، دوره 5، شماره 1، بهار و تابستان، صص 153- 137.
نوین، زهرا و جهان‌دیده، مریم(1383). سیمای زن در مجموعه‌های تلویزیونی داخلی، طرح اداره کل مطالعات رسانه و ارتباطات مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
نیک‌اختر، سعیده(1389). «نقش زنان در فیلم‌های حاتمی‌کیا»، روزنامه جام‌جم، 15 فروردین.
 
ون‌زونن، ال(1382). «رویکردهای فمینیستی به رسانه‌ها» ترجمه: محمدرضا حسن‌زاده و حسن رئیس‌زاده؛ فصلنامه رسانه، سال پانزدهم، شماره اول، صص 196- 155.
یثربی، چیستا(1375). «سه چهره از زن، نگاهی به تصویر زن در آثار مهرجویی، بیضایی و مخمل‌باف»، نقد سینما، شماره دهم.
 
Belton, John (1995), movie and mass culture, UK, Routgers University press.
Davis, D. M. (1990). “Portrayals of women in prime-time network television: some demographic characteristics.” Sex Role: A Journal of Research 23: 325-332.
Goffman, E. (1979) Gender Advertisements, Cambridge, MA: Harvard University Press, New York: Harper and Row [paperback].
Goffman, E. (1997) The Goffman Reader, London: Blackwell.
Hall, s (2003) Representations, cultural representation and signifying practice, London sage publication.
Jarvie, Ian C. (1998). Towards a Sociology of the Cinema. London, UK: Routledge.
Melussi, A (1994) a strange kind of newness what is new in social movement, from ideology to identity. Philadelphia, temple university press.