طنز به‌مثابه صدا: مطالعه جامعه‌شناختی گسترش صدای عمومی در اشعار طنز دوره مشروطه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی(نویسنده مسئول)

2 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

اگر صدا را توانایی بازاندیشانه کنشگران برای ارائه روایت از زندگی خود و دیگران و انتخابی مهم برای اصلاح شرایط موجود در نظر بگیریم، در این صورت شعر طنز دوره مشروطه ازنظر شکل­گیری صدای عمومی و ظهور و بروز یک قالب شعری انتقادی رو به‌سوی جامعه، منحصربه­فرد است. اینکه چرا این قالب در چنین دوره­ای امکان ظهور یافت موضوع بررسی این پژوهش است. در این مقاله، با مطالعه‌ اشعار طنز چهار شاعر مطرح مشروطه (ایرج میرزا، عارف قزوینی، فرخی یزدی و ملک‌الشعرای بهار)، ضمن تحلیل چگونگی بروز این صدا، بسترهای شکل­گیری آن با استفاده از نظریه صدای آلبرت هیرشمن تحلیل شده است. عوامل مؤثر بر شکل­گیری و گسترش صدای عمومی عبارت‌اند از: نارضایتی حاصل از مقایسه‌ ایران با کشورهای مدرن، عدم سهولت فرصت خروج در عین ممکن بودن خروج، وجود احساس وفاداری ملی و احتمال تأثیر صدا به‌دلیل ضعف حاکمیت. درحالی‌که صدای عمومی دورۀ مشروطه در نقد فرهنگ عمومی، صریح و فاصله‌گذارانه است، این امر در نقد سیاست (شاه، اهالی سیاست و استعمار) تا حدی به صدای مورب نیل کرده است. طنز مشروطه فارغ از صحت محتوای آن، قالبی درخشان برای تجلی صدای افقی جمعی بوده که زمینه­ساز شکل­گیری هویت­های سیاسی جمعی و بالطبع، صدای عمودی خطاب به صاحبان قدرت شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Satire as Voice: A Sociological Study of Public Voice Development in Satiric Poetry of the Constitutional Era

نویسندگان [English]

  • Mohammad Javad Imani Khoshkhoo 1
  • Bahareh Naji 2
1 Sociology Department- Faculty of Social Science- Allameh Tabataba'i University
2 Sociology Department, Faculty of Social Science, Allameh Tabataba'i University
چکیده [English]

If we consider that voice is a reflective ability of actors for narrating themselves and others’ lives and a sort of significant choice to reform the current situation, so the Constitutional era’s satiric poetry is a unique form in terms of constructing the public voice: an appearance of critical poetic form towards the society. In this research, the contexts of public voice’s formation have been historically explained and by studying four main poets of this era-based on Albert Hirschman's voice theory, themes and the manner of public voice has been analyzed. The effective factors in formation and development of public voice is: frustration arising from comparison between Iran and modern countries, absence of easy opportunities for exit (although it’d got possible), national loyalty sentiments and the possibility of voice’s effectiveness due to weakness of sovereignty. Public voice in the constitutional era has been unequivocal. While this voice is straight and distinctional in criticizing of public culture, it is rather oblique in criticizing politics (Shah, politicians and colonialism). Regardless of the validity of these poetries, satire was so a fantastic form to appear the horizontal collective public voice that paved the way of construction of collective political identities and – accordingly - vertical voice towards dominants.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Satire
  • Public voice
  • Constitutional poetry
  • Hirschman
منابع و مأخذ
 
آجودانی، ماشااله (1396). یا مرگ یا تجدد (دفتری در شعر و ادب مشروطه)، تهران: نشر اختران.
آبراهامیان، یرواند (1385). ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل­محمدی و ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
احمدی، حمید (1388). بنیادهای هویت ملی ایرانی، چاپ اول، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
ایرج میرزا، جلال الممالک (1353). دیوان اشعار (به اهتمام علی محجوب)، چاپ سوم، تهران: چاپ گلشن.
بشیریه، حسین (1386). عقل در سیاست، چاپ سوم، تهران: نشر نگاه معاصر.
بهار، محمدتقی (1368). دیوان اشعار، جلد 1، چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس.
بهار، محمدتقی (1388). دیوان اشعار ملک‌الشعرای بهار، تهران: موسسه انتشارات نگاه.
بهنام­فر، محمد (1388). «اندیشه وطن در شعر دوره مشروطه»، فصلنامه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی،  شماره 2: 38-17
پروانه، نادر (1390). «نگرشی به مهاجرت کارگری در دوران مشروطه». تهران: پیام بهارستان، شماره 3: 961-949.
ثقفی، مراد (1384). «رسایلی در باب حکومت مندی: بازبینی تلاش سیاسی نخبگان ایران در دوره قاجار»، تهران: فصلنامه گفتگو؛ شماره 44: 68-33.
حسینی سروری، نجمه و حامد طالبیان (1392). «بازنمایی هویت طبقه متوسط مدرن شهری در آثار مصطفی مستور: تحلیل گفتمان رمان‌های استخوان خوک و دست‌های جذامی و من گنجشک نیستم»، تهران: فصلنامه فرهنگ-ارتباطات، شماره 21: 214-179.
خاتمی، احمد (1380). «مضامین سیاسی و اجتماعی دوره مشروطه»، تهران: فصلنامه تاریخ معاصر ایران، شماره 18: 102-83.
دهقان­نژاد، مرتضی؛ مینا معینی و بهناز قائد شرفی (1395). «بررسی مسئله تغییر تابعیت اتباع ایران و عثمانی و واکنش دولت ایران نسبت به آن در فاصله سال‌های 1900-1922 م/ 1317-1341 ه.ق از خلال منابع و اسناد ایرانی»، تهران: فصلنامه تحقیقات تاریخ اجتماعی، شماره 6: 58-33.
رجائی، فرهنگ (1383). مشکلِ هویت ایرانیان امروز: ایفای نقش در عصر یک تمدن و چند فرهنگ، تهران­: نشر نی.
طاهری خسروشاهی، محمد (1390). «ادبیات پایداری در شعر دوره قاجار»، تهران: فصلنامه مطالعات ملی، شماره 46: 156-133.
عارف قزوینی، ابوالقاسم (1387). دیوان عارف قزوینی، تهران: موسسه انتشارات نگاه.
عارف قزوینی، ابوالقاسم (1395). دیوان اشعار، چاپ چهارم، تهران: انتشارات نگاه.
عباسی و همکاران (1393). «تحلیل گفتمان شعر طنز مشروطه (نگاهی به قطب‌بندی‌های اشعار مشهورترین شاعران این دوره)»، شهرکرد: فصلنامۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شماره 17: 192-165.
فاضلی، نعمت‌الله و هادی سلیمانی قره‌گل (1391). نقش روشنفکران اواخر دوره قاجار در شکل‌گیری نخستین دولت مدرن در ایران، فصلنامه جامعه‌شناسی تاریخی، شماره 2: 45-1.
فرخی یزدی، محمد (1379). دیوان فرخی یزدی: غزلیات و قصاید و قطعات و رباعیات و فتحنامه (با تصحیح و مقدمه در شرح احوال شاعر به اهتمام حسین مکی)، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
فوران، جان (1382). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1500 میلادی مطابق با 879 شمسی تا انقلاب، ترجمه: احمد تدین، تهران: نشر خدمات فرهنگی رسا.
کرمی، بیژن (1385). «نگاهی به علل گسترش طنز در قرن چهارم هجری قمری». تهران: فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. شماره 180: 166-149.
کرمی، محمدحسین؛ زهرا ریاحی زمین و جواد دهقانیان (1388). «پژوهشی در تئوری و کارکرد طنز مشروطه»، اصفهان: پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 1: 16-1.
محمدی، برات (1389). «بررسی جامعه‌شناختی و آسیب‌شناسی اجتماعی در آیینه شعر مشروطه»، تهران: پژوهشنامه ادب حماسی، شماره 10: 3421-395.
میرسپاسی، علی (1394). تأملی بر مدرنیته ایرانی: بحثی درباره گفتمان روشنفکری و سیاست مدرنیزاسیون، تهران: نشر ثالث.
هاشمی، سید ضیاء و محمدجواد ایمانی خوشخو (1395). «مطالعه ابعاد هویت فرهنگی ایران در دوران صفویه و قاجاریه در سفرنامه‌های سفرنامه نویسان خارجی»، تهران: فصلنامه مطالعات ملی،  شماره 67: 20-3.
 
Arendt, H. (1958). The Human Condition. Chicago: Chicago University Press
Bauman, Z. (2001). The Individualized Society. Cambridge: Polity
Couldry, Nick (2010). Why Voice Matters: Culture and Politics after Neoliberalism. London. Sage Publications
Bakhtin. Mikhail (1986). Speech Genres and Other Late Essays, Trans: Vern, W; McGee, Austin, Texas: University of Texas Press: 68-69
Hirschman, Albert O. (1970). Exit, Voice, and Loyalty: Responses to Decline in Firms, Organizations, and States, Cambridge, Massachusetts and London: Harvard University Press
Hirschman, Albert O. (1993). Exit, Voice, and the Fate of the German Democratic Republic: An Essay in Conceptual History, Princeton University: World Politics, 45 (2): 173-202, doi: https://doi.org/10.2307/2950657
Zijderveld, Anton c. (1995). Humor, Laughter and Sociological Theory. Sociological Forum, 10 (2), 341-345, doi: https://doi.org/10.1007/BF02095968
O’Donnell, Guilermo (1986). On the Fruitful Convergences of Hirschman’s Exit,Voice and Loyalty and Shiftinf involvements: Reflections from the Recent Argentine Experience, Notre Dame: The Helen Kellogge Institute For International Studies, (Working Papers), Retrieved from https://kellogg.nd.edu/documents/1252